Ik las vandaag (hoe salonfähig ben ik) een stukje van Kundera over een zeer specifiek en onvertaalbaar Tsjechisch woord - Lítost - dat zoiets als 'pijn na een ontmaskering van klunzige meelijwekkendheid', betekent, en daarmee veel nauwkeuriger de vertaalslag van waarneming naar woord maakt dan 'wrok' of 'schaamte' - een woord dat wij in een gelijkaardige situaties zouden gebruiken.
Ik zat in de trein een beetje te denken welke onvertaalbare woorden het Nederlands kent ('gezellig' is het cliché, inderdaad een woord dat je alleen in het Nederlands als tussenwerpsel kan gebruiken; 'we gaan gezellig iets drinken') - maar ik zoek toch vooral naar specifieke woorden, woorden die, laat ons heel arbitrair zijn, één regel uitleg nodig hebben, een hele regel aan andere woorden die de betekenis van dat ene woord dekken. En liefst woorden die, zoals lítost, bepaalde menselijke gedragingen blootleggen.
Natuurlijk verliezen veel woorden met een erg smalle betekenis door overgebruik en algemenisering hun kracht. Voorbeeldje: 'de knoop door hakken' heeft als oorspronkelijke betekenis 'een lastig vraagstuk op de meest pragmatische manier oplossen', en woord nu veel breder gebruikt voor 'een beslissing maken'. Of parvenu, dat in Frankrijk werd gebruikt voor 'iemand die tot een hogere klasse opgeklommen is, maar zich daar niet naar weet te gedragen', en dat nu eenvoudigweg een synoniem voor snob is geworden. Niet erg, niet vervelend, maar wel opvallend. En ik weet zeker dat er tientallen voorbeelden zijn van de ontwikkeling dat woorden een steeds grotere reikwijdte krijgen. Als dit niet gebeurt, verdwijnt een woord simpelweg.
Er zijn echter nog vele woorden met erg specifieke betekenis te vinden:
Opdooi
m dooi bij door vorst onderlaatbare bodem
Aansluitingstreffer
m doelpunt waardoor een ploeg nog slechts één doelpunt achterstand op zijn tegenstander telt
Nestel
m het ei dat men bij het wegnemen van de eieren van kippen enz. in het nest laat, opdat er andere bijgelegd worden. (tegenwoordig ook wel eens gebruikt voor uiteinde van een veter, wat ook heel specifiek is, maar weinig Kundera-achtig)
Dweepziek
bn in hoge maten tot overdreven en nadrukkelijk bewonderen geneigd (wel weer heel Kundera-achtig, omdat het over een bepaalde ontmaskering gaat. Een dweepziek iemand zal zich licht betrapt voelen als hij ontdekt dat het woord dweepziek bestaat, omdat het ontmoedigend is wanneer een stukje van je (identiteitsbepalend) gedrag zich laat vangen in één (afkeurend) woord)
Lankmoedig
bn, bw in staat veel te verdragen alvorens boos te worden (idem, maar dan zonder afkeurende bijklank)
Scheluw
bn, situatie waarin bij een vlak de tegenover elkaar liggende randen of zijden niet in een plat vlak liggen. (We hebben een winnaar? - http://www.woordvandedag.nl/Woord.aspx/Scheluw)
Ik heb ook nog een boekje van Stijn Streuvels met daarin een lijst van enorm verouderde zeer specifieke woorden. Die ligt in Nijmegen nu, dus misschien binnenkort een vervolglog. Ook al omdat de betiteling 'Kundera-woord' nog weinig van de bovenstaande woorden toe zal komen.
